4857 SAYILI İŞ KANUNUNA GÖRE FAZLA ÇALIŞMA
4857 SAYILI İŞ KANUNUNA GÖRE FAZLA ÇALIŞMA
Çalışma Süresi ve Fazla Çalışma
Çalışma süresi 4857 Sayılı İş Kanununun 63. ve devamı maddelerinde düzenlenmiştir. Buna göre haftalık çalışma süresi en çok 45 saattir. Bu hüküm nisbi emredici nitelikte olduğundan taraflarca anlaşılması halinde işçi lehine olacak şekilde düzenlenebilecektir. Ancak taraflarca karşılaştırılsa dahi, yasal sınırın üzerinde olacak şekilde düzenlenmesi geçerli değildir. Tarafların anlaşması ile bu süre çalışılan günlere, günlük 11 saati geçmeyecek şekilde dağıtılabilir.
Fazla çalışma ise, Kanunun 41. Maddesinde “haftalık 45 saati aşan çalışmalar” şeklinde tanımlanmıştır. Aynı maddede fazla çalışma süresinin bir yılda toplamda 270 saatten fazla olamayacağı düzenlenmiştir.
Fazla Sürelerle Çalışma
İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinde, fazla sürelerle çalışma, haftalık çalışma süresinin sözleşmelerde 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmaları ifade ettiği şeklinde düzenlenmiştir. Bu durumda, sözleşmede haftalık çalışma saatinin 45 saatin altında düzenlendiği hallerde, 45 saate kadar olan çalışmalar fazla sürelerle çalışma, 45 saati aşan çalışmalar ise fazla çalışma olarak kabul edilecektir.
Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Karşılığı Ödenmesi Gereken Ücret
Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla sürelerle çalışmada ise, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesi suretiyle ödenir.
Kanuna göre, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. Düzenlemeye göre işçinin talebi olmaksızın işverenin işçiye zamlı ücret yerine serbest zaman kullandırması mümkün değildir. Fazla çalışmanın karşılığı olarak serbest zaman kullanmayı talep eden işçi, serbest zaman kendisine kullandırılmaz ve çalışmaya zorlanırsa İş Kanunu m. 24/II-f gereğince iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir.
İşçinin Yazılı Onayı
İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinin 9. maddesine göre; fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma için bu onay aranmaz. Yönetmeliğe göre, fazla çalışmalarla ilgili onay, ilk işe girişlerde iş sözleşmesinde belirtilse bile her yılbaşında işçilerden yazılı olarak alınması ve işçinin özlük dosyasında saklanması gerekir. Yargıtay, sözleşmede yer alan onayın sadece ilk yıl için geçerli olduğunu kabul etmektedir. Fazla çalışma için işçiden yazılı onay almayan işveren ise idari para cezası ile cezalandırılmaktadır.
“Diğer taraftan, taraflar arasında düzenlenen 08.01.2010 tarihli iş sözleşmesinin ücrete dair 4/a. maddesinde; fazla mesai ücretinin aylık ücrete dahil olduğu yönünde hüküm bulunmaktadır. Buna karşın dosyada, 4857 sayılı yasanın 41/7. maddesi ve Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin 9. maddesi uyarınca fazla çalışma yaptırmak için işveren tarafından her yılbaşında işçiden alınmış bir yazılı onay bulunmamaktadır. Bu durumda, 08.01.2010-08.01.2011 tarihleri arasındaki çalışma dönemine mahsus olarak yıllık 270 saatlik/aylık 22,5 saat haftalık 5.2 saatlik sürenin hesaplanan fazla mesai süresinden düşülmesi gerekirken, sözleşmedeki ilgili hükmün tüm çalışma dönemini kapsadığının kabulü isabetsizdir.”[1]
Fazla Çalışmanın Ücrete Dâhil Olması
İş sözleşmeleriyle fazla çalışmanın ücrete dâhil olacağına ilişkin düzenlemeler yapılabilir. Bu halde, işçi fazla mesai yapmamış dahi olsa sözleşmede belirtilen ücrete hak kazanır. Ancak işçinin fazla mesai yapması halinde, yapılan fazla mesainin 270 saate kadar olan bölümü sözleşmede belirtilen ücretin içinde sayılacaktır.
Fazla çalışmanın ücrete dahil olacağına ilişkin düzenlemenin geçerli olabilmesi için fazla çalışma ücretinin asıl ücrete dahil olduğuna dair sözleşmede açık hüküm bulunması, fazla çalışma süresinin günlük en çok çalışma süresi olan 11 saati ve yıllık en çok fazla çalışma süresi olan 270 saati geçmemesi gerekir. Bir diğer husus ise, fazla çalışma ücretini de içeren ücret ile işçinin iş görme borcu arasında açık orantısızlık bulunmamasıdır. Örneğin, aylık ücreti asgari ücret veya buna yakın bir ücret görünen bir işçinin sözleşmesinde fazla çalışmasının ücrete dâhil olduğuna dair yapılan düzenleme geçerli değildir. Bu durumda, ücret ödeme borcu ile iş görme borcu arasında açıkça orantısızlık bulunduğundan, fazla çalışma ücretinin ödenmesi gerekir.
Önemle belirtmek gerekir ki, iş sözleşmesinde 270 saate kadar olan çalışmanın ücrete dâhil olduğu belirtilmiş olmasına rağmen işçiden her yıl yazılı onay alınmazsa, sözleşmede belirtilen bu onay sadece o yıl için geçerli olacağından, yazılı onay alınmayan diğer yıllarda haftalık 45 saati aşan her çalışma için fazla mesai ücreti ödenmesi gerekir.
Üst düzey yönetici pozisyonunda çalışan işçiler bakımından ise farklı bir değerlendirme yapılmış, buna göre sözleşmelerinde fazla çalışmanın ücrete dâhil olduğuna dair düzenleme bulunmasa dahi üst düzey yöneticilerin fazla çalışma ücreti alamayacağı kabul edilmiştir.
270 Saati Aşan Fazla Çalışma
İşçi onay vermiş olsa dahi 270 saati geçecek şekilde fazla mesai yaptırılmaya zorlanamaz. Ancak bu sınırlamaya rağmen işçiye 270 saati aşacak şekilde fazla çalışma yaptırılması halinde bu çalışmaların karşılığı olan fazla mesai ücretinin ödenmesi gerekir. İş Kanunu m.102/c “41. maddesinde belirtilen fazla çalışmalara ilişkin ücreti ödemeyen, işçiye hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında kullandırmayan, fazla saatlerde yapılacak çalışmalar için işçinin onayını almayan işveren veya işveren vekiline, bu durumda olan her işçi için iki yüz doksan beş (295) Türk Lirası idari para cezası verilir.” şeklindedir. Dolayısıyla işçiye, 270 saati aşacak şekilde fazla çalışma yaptıran işverene, işçinin hak ettiği serbest zamanı kullandırmaması nedeniyle idari para cezası kesilecektir.
270 Saati Aşan Fazla Çalışma Nedeniyle İşçinin Haklı Nedenle Fesih Hakkı
İşçi, yılda 270 saati aşan fazla çalışma halinde, aşan kısım için ücret ödenmemesi nedeniyle iş akdini haklı nedenle feshedebileceği gibi, 270 saati aşan fazla mesai ücreti ödense dahi, yılda 270 saatin üzerinde fazla mesai yaptırılması gerekçesiyle iş akdini haklı nedenle feshedebilir. Kanuna göre fazla çalışmanın 270 saati aşamayacağı çalışma şartı olarak sayılmıştır. İşyerinde çalışma şartlarının uygulanmaması ise işçinin haklı nedenle fesih sebepleri arasında düzenlenmiştir. Ancak işçinin bu nedenle iş akdini feshedebilmesi için, 270 saati aşan fazla mesainin ardından en geç 6 iş günü içinde bu hakkını kullanması gerekmektedir.
[1] YARGITAY 9. Hukuk Dairesi 2015/3981 E. 2016/15168 K. ve 23.06.2016 T.
Yazar : Avukat Figen Şimşek